Jeden z najstarszych grzebalnych cmentarzy rzymskokatolickich w Polsce, należał do pierwszych nekropolii usytuowanych poza granicami miasta. Zaznaczony na planie Ostrowa z 1784 roku. Najstarszą zachowaną częścią cmentarza jest mur z 1833 roku oraz nagrobki: Juliane Handke z Domaszewskich (10 IX 1789 – 14 V 1842, w zachodniej stronie muru)i ks. Jana Kompałły (26 I 1771 – 25 I 1844, przy środkowej alei) inicjatora budowy Królewskiego Gimnazjum Katolickiego w Ostrowie.
Miejsce spoczynku wielu wybitnych ostrowian.

Powszechnie przyjmuje się, że cmentarz istniał od 1784 roku, ponieważ taka data widnieje na najstarszym planie miasta. Są jednak przesłanki, aby przypuszczać, że istniał już kilka lat wcześniej. W wydawnictwie Zabytki wielkopolskie, Poznań z 1929 zamieszczono wzmiankę, że na cmentarzu (nie precyzując jakim) zachowany został późnobarokowy nagrobek kupca Christiana Glotza z 1778. Nie ma informacji, żeby w okresie w międzywojennym istniały jeszcze jakieś pochówki wokół kościoła katolickiego (obecnej konkatedry) i ewangelickiego; nieistniejący już cmentarz ewangelicki (przy ul. Ułańskiej, obecnie Wojska Polskiego) powstał dopiero w początkach XIX wieku. Zatem najbardziej prawdopodobne jest, że Glotz był pochowany na Starym Cmentarzu. Niezależnie od wcześniejszej, czy nieco późniejszej datacji, metryka ostrowskiego cmentarza sięga dalej niż kilku najbardziej znanych polskich metropolii: Powązki (1790), Cmentarz Rakowicki w Krakowie (1803), poznański cmentarz na Wzgórzu św. Wojciecha (1810).

Najstarszą zachowaną częścią cmentarza jest mur z 1833 roku oraz nagrobki Juliane Handke z Domaszewskich (10 IX 1789 – 14 V 1842, w zachodniej stronie muru) oraz inicjatora budowy Królewskiego Gimnazjum Katolickiego w Ostrowie ks. Jana Kompałły (26 I 1771 – 25 I 1844, przy środkowej alei). Najcenniejszym zabytkiem na cmentarzu była rzeźba „Pielgrzym” z 1890 roku, wykonana przez Władysława Marcinkowskiego, która znajdowała się na grobie Antoniego Chiżyńskiego. Z uwagi na zagrożenie cmentarza likwidacją lub dewastację cennej rzeźby wykonanej z piaskowca, „Pielgrzyma” przeniesiono w podcienia ostrowskiej Konkatedry.

Pomimo niezwykłej wagi historycznej cmentarz był dwukrotnie zagrożony likwidacją: najpierw w czasie okupacji niemieckiej, a w latach 60. XX wieku w związku przebudową arterii komunikacyjnych. Wstępem do tych planów było zarządzenie Ministra Gospodarki Komunalnej z dnia 5 października 1961 roku w sprawie zamknięcia cmentarza do celów grzebalnych, co stało się faktycznie z dniem 2 marca 1962 roku. Na szczęście do likwidacji nie doszło, chociaż część rodzin obawiając się planów władz ekshumowało swoich bliskich. Decyzją Zarządu Miasta Ostrowa Wielkopolskiego z dnia 18 stycznia 1994 roku, wznowiono grzebanie zmarłych na Starym Cmentarzu.

Na cmentarzu zachowały się piękne okazy starodrzewu, na uwagę zasługują aleje cmentarne wysadzane grabami i lipami. Pochowano tutaj liczną rzeszę zasłużonych dla miasta i kraju ostrowian.

W pierwszym rzędzie należy wymienić następujące postacie, których nagrobki są zachowane:

1. Gustaw Bojanowski (1889 – 1957), powieściopisarz autor książek Rękopis dla wnuków i Tydzień w Antoninie, w latach 30. XX wieku wicestarosta powiatu ostrowskiego.
2. Maria Bojarska (1901 – 1993), nauczycielka szkół średnich w Jarocinie i Ostrowie, organizatorka tajnego nauczania w Ostrowie i Kaliszu podczas okupacji niemieckiej, mianowana na wojennego kuratora oświaty na ziemiach zachodnich.
3. Anastazy Cywiński (1824 – 1871), nauczyciel polonista w Królewskim Gimnazjum Katolickim, poeta, współpracownik „Biblioteki Warszawskiej”, opiekun polskiej młodzieży w czasach germanizacji.
4. Józef Bronkański-Cichocki (1810 – 1884), weteran powstania listopadowego, dziadek słynnego archeologa Józefa Kostrzewskiego.
5. Antoni Chiżyński (1811 – 1886), weteran powstania listopadowego, poseł na sejm pruski.
6. Władysław i Katarzyna Dalborowie, Pelagia Dalborówna – rodzice i siostra ks. kardynała Edmunda Dalbora pierwszego prymasa odrodzonej w 1918 roku Polski.
7. Wincenty Głębocki (1858 – 1903), ksiądz, prefekt gimnazjum w latach 1889-1903, ostatni polski nauczyciel tejże szkoły w czasach zaborów.
8. Walenty Górski (1888 – 1956), weteran I wojny światowej (w armii austriackiej), weteran walk o odbudowę Polski w latach 1918-1921, dowódca 1 Pułku Strzelców Podhalańskich.
9. Franciszek Kobyliński (1824 – 1910), uczestnik Wiosny Ludów 1848 roku, więzień Moabitu, nauczyciel.
10. Ignacy Maciejewski (zm. 1896), weteran powstania styczniowego.
11. Józef Kajzer (1843 – 1933), weteran powstania styczniowego.
12. Franciszek Kutzner (1813 – 1884), weteran powstania listopadowego.
13. Józef i Maria Kryzanowie – rodzice dra Stanisława Kryzana, wybitnego psychiatry.
14. Marian Poleski (1896 – 1937), dr medycyny, w przedwojennym Ostrowie przewodził Piłsudczykom, jeden z najbardziej charakterystycznych nagrobków na cmentarzu, w kubistycznej formie ozdobiony orłami legionowymi.
15. Augustyn Szamarzewski (1832 – 1886), proboszcz ostrowski, działał na rzecz powstania styczniowego, więzień Moabitu, organizator i patron polskich spółek gospodarczych.
16. Józef Szczublewski (1919 – 2013), wybitny teatrolog, autor monografii Teatru Wielkiego w Warszawie oraz książek o Modrzejewskiej, Sienkiewiczu i Osterwie, wieloletni dyrektor Muzeum Teatralnego w Warszawie.
17. Ignacy Taczak (1868 – 1927), zasłużony lekarz, przewodniczący pierwszej Rady Miejskiej w 1919 roku, brat dowódcy powstania wielkopolskiego. Na uwagę zasługuje secesyjny nagrobek.
18. Jan Waldowski (1862 – 1930), współzałożyciel ostrowskiego Towarzystwa Śpiewaczego (1888), członek i zasłużony działacz wielu organizacji społecznych.
19. Stanisław Witkowski (1888 – 1957), zasłużony lekarz ostrowski, ordynator.
20. Władysław Witkowski (1854 – 1927), wybitny lekarz, „ostrowski doktor Judym”, dyrektor szpitala w latach 1886 – 1921).

Niestety, nagrobki wielu wybitnych przedstawicieli ostrowskiej elity pochowanych na Starym Cmentarzu nie zachowały się do naszych czasów. Towarzystwo Opieki nad Zabytkami w Ostrowie Wielkopolskim podjęło inicjatywę opracowania i wykonania tablic memoratywnych poświęconych szczególnie zasłużonym mieszkańcom miasta, których groby zlikwidowano. Tablice znajdują się na murze przy bramie cmentarnej od strony placu Bankowego.

Upamiętniono na nich następujące osoby:

1. Antoni Bronikowski (1817 – 1884), nauczyciel, tłumacz literatury antycznej, poeta, tłumaczył m.in. Homera, Platona, Ksenofonta, Tukidydesa.
2. Witold Leitgeber (1870 – 1903), ostrowski księgarz i wydawca, redaktor „Gazety Ostrowskiej” w latach 1897 – 1903, prześladowany przez władze pruskie, skazany na rok twierdzy w Ehrenbreitstein leżącej w obrębie Koblencji.
3. Ferdynand Marten (1827 - 1900), nauczyciel matematyki, przyrody, geografii i języka polskiego w Królewskim Gimnazjum Katolickim. Pasjonat florysta, zbierał rośliny naczyniowe z terenu powiatu ostrowskiego. Opracował i wydał dzieło Flora Ostroviensis.
4. Wawrzyniec Colomb (zm. 1862), prawnik, bronił Polaków w procesach politycznych, skarbnik Towarzystwa Pomocy Naukowej w powiecie odolanowskim, dobroczyńca młodzieży gimnazjalnej.
5. Michał Moczyński (1825 – 1893), pierwszy dyrektor szpitala w Ostrowie w latach 1869 – 1886, patriota i społecznik.
6. Szymon Furmanek (1867 – 1915), Jadwiga Furmanek (1881 – 1948), Eugenia Furmanek (1904 – 1957). Szymon Furmanek prowadził zakład fotograficzny we Wrześni, który przeniósł do Ostrowa Wielkopolskiego na skutek prześladowań przez władze pruskie za pocztówki dokumentujące słynny strajk szkolny. Po jego śmierci firmę pod nazwa „Atelier Ilona” lub „Foto – Ilona” prowadziła żona Jadwiga, a później córka Eugenia. Rodzina Furmanków niezwykle zasłużyła się ukazując pejzaże, architekturę, życie mieszkańców Ostrowa i okolicy.

LITERATURA:

• Henryk Grześkowiak, Stary Cmentarz w Ostrowie Wielkopolskim, 1996.
• Marek Olejniczak, Bedeker Ostrowski, Ostrów Wielkopolski 2004.
• Ostrów Wielkopolski – ilustrowane dzieje miasta, Ostrów Wielkopolski 2009.
• Wielkopolska Szkoła Edukacji Narodowej, Warszawa – Wrocław 1970.

http://www.polskie-cmentarze.com/ostrow/grobonet/start.php?id=mapa
http://www.mzz.com.pl/cmentarz/
http://www.vtour.pl/wirtualny-spacer/2067/ostrow-wielkopolski/stary-cmentarz.html

AUTOR TEKSTU:

Witold Banach