Synagoga z 1857-1860, ul. Raszkowska 21
Wybudowana w latach 1857-1860 na terenie dawnej dzielnicy żydowskiej przez ostrowianina, budowniczego Moritza Landego. W 1903 roku poddana renowacji. Służyła społeczności żydowskiej w Ostrowie do roku 1939. Dekoracja architektoniczna fasady i wyposażonego w podwójne empory wnętrza nawiązuje do stylu mauretańskiego. Podczas II wojny światowej i w okresie powojennym przeznaczona na magazyn. W 2006 roku miasto Ostrów odkupiło budynek od gminy żydowskiej we Wrocławiu. W latach 2009 - 2011 obiekt poddano gruntownej renowacji. Uroczyste oddanie do użytku na cele kulturalne jako „Forum Synagoga” nastąpiło 6 października 2011.
Pojawienie się Żydów w Ostrowie wiąże się z akcją osadniczą przeprowadzaną przez Jana Jerzego Przebendowskiego po relokacji miasta dokonanej dnia 26 maja 1714 roku. Przywilej określający ich status prawny został wydany przez właściciela miasta 26 września 1724 roku; zezwalał on m.in. na zbudowanie 12 domów - wliczając w to już istniejące, jak i nowe - Żydzi gospodarze mogli przyjmować także Żydów lokatorów. Przebendowski dbał o zgodne życie Polaków, Niemców i Żydów. Katolikom i ewangelikom nakazywał żyć w chrześcijańskiej zgodzie, swojego administratora zobowiązał do „ochrony Żydów przed niesprawiedliwością ze strony szlachty, duchowieństwa i innych osób”. Konsekwencją przywileju z 1724 roku była budowa pierwszej synagogi w Ostrowie. Wiemy, że budynek powstał w części północnej dzisiejszego placu 23 Stycznia. Dało to początek gminie żydowskiej w Ostrowie, której populacja od końca XVIII wieku zwiększała swój udział procentowy w liczbie mieszkańców Ostrowa; pod koniec tego stulecia było to już 15 %. W obrębie ówczesnego miasteczka powstała dzielnica żydowska, w przybliżeniu zajmująca obszar dzisiejszego placu 23 Stycznia. Żydzi ostrowscy liczebnie niewiele ustępowali Polakom i Niemcom. Tendencja wzrostowa utrzymywała się przez pierwszą połowę następnego wieku. W 1820 roku Żydzi z liczbą ponad ośmiuset osób stanowili już 22 % ogółu mieszkańców, w 1846 liczyli ponad 1700 mieszkańców, a więc już 31 %. Był to szczytowy okres udziału Żydów w liczbie mieszkańców miasta. Później, szczególnie od lat 60. XIX wieku odsetek ten dość gwałtownie się zmniejszał. Przed wybuchem I wojny światowej stanowili już zaledwie 3,5 % społeczności Ostrowa. Po I wojnie światowej większość ostrowskich Żydów zasymilowana z kulturą niemiecką wyjechała do Niemiec. W okresie międzywojennym zamieszkiwało w Ostrowie około czterdziestu Żydów.
Budowa nowej ostrowskiej synagogi przypadła na czasy, kiedy społeczność żydowska miała w mieście jeszcze bardzo silną pozycję ekonomiczną i kulturalną. Stara synagoga była niewystarczająca na potrzeby miejscowej gminy, poza tym miała dość prymitywną konstrukcję (brak podłogi), jej dalsze użytkowanie groziło katastrofą budowlaną. Decyzję o budowie nowej podjęto w 1856 roku, 7 IV roku następnego rabin Mojżesz Stössel z Kępna wmurował kamień węgielny.
Wykonanie synagogi powierzono Moritzowi Lande, miejscowemu mistrzowi murarskiemu. Pochodził on z „dynastii Lande”, której początek w Ostrowie dał pierwszy rabin w dziejach miasta Jakob Lande przybyły do miasta w 1773 roku. Rodzice Moritza byli zamożną rodziną kupiecką, nad kształceniem ich syna czuwał nauczyciel prywatny. Dalszą edukację Moritz Lande odebrał we Wrocławiu, m.in. u stryja Jacoba Lande, który był architektem.
W 1860 roku budowę zakończono; bez wątpienia synagoga stała się perłą architektoniczną miasta. Była też wtedy najbardziej okazałą świątynią w mieście w porównaniu ze skromnymi, drewnianymi kościołami: ewangelickim i katolickim.
Wnętrze jest jednoprzestrzenne, z wbudowanymi dwupiętrowymi galeriami o drewnianej konstrukcji i podkowiastych, koronkowych wykrojach łuków arkad. Wnęka na arkę ujęta jest w obramienie o wysokości całego wnętrza, zamknięte łukiem półkolistym. Na ścianach motywy roślinne i geometryczne. Dekoracje są być może efektem przebudowy w 1903 roku. Rozeta usytuowana na ścianie wschodniej jest obramowana błękitno-złotymi pierścieniami i promieniami. Przypisanie ostrowskiej synagogi do nurtu „budapeszteńskiego” bierze się przede wszystkim z podobieństwa wież. Zdaniem Eleonory Bergman stanowiły one wzór dla ostrowskiego projektu.
10 października 1872 roku w ostrowskiej synagodze doszło do tragicznego zdarzenia. Podczas modlitwy zgasły w świątyni lampy gazowe, na balkonach zwyczajowo zajmowanych przez kobiety i dzieci wybuchła panika. Pod uciekającymi z balkonu ludźmi zawaliły się schody, powodując śmierć 19 osób.
W historii Ostrowa Wielkopolskiego ludność żydowska przez blisko 200 lat odgrywała ważną rolę w życiu społecznym, gospodarczym i kulturalnym miasta. Szczególnie widoczne jest to w obszarze literatury. Zarówno pierwszą pisarką, jak i pierwszym pisarzem urodzonymi w Ostrowie byli przedstawiciele narodowości żydowskiej: Hermine Schildberger (1870 - ?) i Leo Hirsch (1903 – 1943), który jest również autorem pierwszej powieści dziejącej się w realiach Ostrowa (Lampion wyd. 1928 ).
Wśród ostrowskich Żydów byli znani naukowcy, pisarze, lekarze, kupcy, samorządowcy, politycy, teolodzy. Wywodzili się z lokalnych dynastii, których kilka pokoleń zapisało się w historii naszego miasta, m.in. rodziny: Lande, Preibatschów, Hirschów, Kaliskich. Część ostrowskich Żydów robiła karierę w wielkich miastach niemieckich, inni nawet za oceanem. Wielu z nich miało niezwykłe biografie, pełne wzlotów, tragedii (szczególnie wpisanej w żydowski los XX wieku), namiętności, niezwykłych karier.
LITERATURA:
- Witold Banach, Ostrów pod znakiem pegaza. Literacki przyczynek do dziejów miasta, Poznań - Ostrów Wielkopolski 2005.
- Witold Banach, Ostrowska nostalgia, Ostrów Wielkopolski 2011.
- Eleonora Bergman, Nurt mauretański w architekturze synagog Europy Środkowo-Wschodniej w XIX i na początku XX wieku, Warszawa 2004.
- Jarosław Biernaczyk, Słownik biograficzny Żydów ostrowskich, Ostrów Wielkopolski 2012.
- Roman Dziergwa, Dziedzictwo wielokulturowego pogranicza a tożsamość. Obraz południowych rubieży Wielkopolski w literaturze polskiej i niemieckojęzycznej XIX i XX wieku, Ostrzeszów/Poznań 2015.
- Ewa Janiszewska, Synagoga w Ostrowie Wielkopolskim – studium architektury [w:]
- Ostrowskie Studia Judaistyczne, T 1. Ostrów Wielkopolskie 2007.
- Po niemiecku o Ostrowie, Ostrów Wielkopolski 2008, (Książka zawiera m.in. tłumaczenia tekstów Arona Freimanna i Arona Heppnera, które stanowią podstawowe źródło dotyczące historii gminy żydowskiej w Ostrowie, dostępna w sprzedaży w Muzeum Miasta Ostrowa Wielkopolskiego).
